Leczeniu przeciwnowotworowemu niestety zawsze towarzyszą jakieś działania niepożądane – mniej lub bardziej nasilone, ostre lub przewlekłe, przemijające lub trwałe. Leczenie onkologiczne obciąża organizm, dlatego warto dowiedzieć się więcej o tym, jakie działania niepożądane mogą wystąpić w trakcie terapii.

Część działań niepożądanych terapii onkologicznej wpływa na wygląd zewnętrzny, co może znacznie obniżać jakość życia chorych na raka piersi, a coraz częściej to kobiety młode lub w średnim wieku, aktywne zawodowo i towarzysko. Dzisiejsze zalecenia w onkologii dążą to tego, aby pacjenci mieli możliwość w miarę szybko wrócić do pracy zawodowej, uprawiania sportu i hobby, czyli do codziennej aktywności.

Alopecia, czyli łysienie

Dla większości pacjentek trudnym do zaakceptowania powikłaniem jest łysienie (alopecia). Chemioterapia niszczy szybko namnażające się komórki guza, zarówno nowotworowe jak i prawidłowe komórki tworzące włosy. Komórki mieszków włosowych dzielą się co 2-3 dni, co czyni je bardzo wrażliwymi na chemioterapię.

Odrastanie włosów rozpoczyna się 2-3 tygodnie od zakończenia chemioterapii, ale tempo wzrostu może być różne. Często włosy zaraz po odrośnięciu są kręcone, a po obcięciu włosów – prostują się. Również zmiana koloru czy pojawienie się siwych włosów nie jest niczym niezwykłym i to niezależnie od wieku pacjentki. W około 5% przypadków włosy mogą nie odrosnąć wcale. Niektóre cytostatyki powodują wypadanie także rzęs i brwi. Alopecia może też dotyczyć włosów łonowych i w dołach pachowych.

Radioterapia powoduje łysienie tylko w miejscu napromienianym. Wyłysienie po radioterapii trwa znacznie dłużej, włosy odrastają powoli, z reguły dopiero po kilku miesiącach, są znacznie cieńsze i rzadkie. W przypadkach napromieniania wysokimi dawkami może wystąpić trwałe wyłysienie.

Przerzedzanie włosów spowodowane hormonoterapią pojawia się zazwyczaj w pierwszym roku leczenia, w kolejnych latach słabnie.

Uszkodzenia paznokci

Chemioterapia może też spowodować uszkodzenie paznokci. Może dojść do ich zwiększonej łamliwości, zmiany koloru i kształtu, na płytce paznokciowej pojawiają się kolorowe linie. Często paznokcie oddzielają się od łoża paznokciowego, co powoduje ich rozdwajanie się.

W trakcie stosowania cytostatyków może dojść do zakażenia wałów paznokciowych. Paznokcie są cienkie i nadmiernie suche, a skórki wału paznokciowego mogą się zadzierać i krwawić. Może to trwać nawet do kilku miesięcy od zakończenia chemioterapii.

Nudności i wymioty

Jednym z najbardziej dokuczliwych i mających wpływ na życie codzienne objawów klinicznych są nudności i wymioty. W części przypadków, jeżeli wymioty są bardzo nasilone zwłaszcza u osób starszych, może dojść do zaburzeń wodno-elektrolitowych, co jest bardzo niebezpieczne i może spowodować zgon. Objawy te mogą być przyczyną przerwania lub zaprzestania terapii.

Jak sobie radzić z NiW?

Do domowych sposobów radzenia sobie z tymi dolegliwościami należy unikanie stanu głodu i zbytniego najadania się. Pomocne jest jedzenie kilku, ale małych porcji potraw letnich albo zimnych, delikatnie przyprawionych. Unikać należy pokarmów tłustych, pikantnych, smażonych, i do minimum zredukować spożywanie produktów mlecznych. Warzywa powinny być ugotowane na parze lub upieczone w folii, gdyż tracą wtedy mniej witamin. Owoce należy jeść bez skórki. Aby nawodnić organizm, zalecane jest picie małymi łyczkami przez cały dzień wody niegazowanej. Można zmienić jej smak, dodając cytrynę. W razie nudności można pić letnią herbatę z cytryną i imbirem (imbir ma działanie przeciwwymiotne). Przy nieustępujących NiW włączana jest farmakoterapia, aktualnie bardzo skuteczna.

Zapalenie błon śluzowych

Najczęstszym działaniem niepożądanym w trakcie terapii chorych na raka piersi ze strony błon śluzowych jest zapalenie jamy ustnej i gardła. Powoduje to dolegliwości bólowe i trudności przy połykaniu. Pojawiają się zaczerwienienie błony śluzowej, białe naloty, nadżerki. Należy jak najwcześniej rozpocząć leczenie tych dolegliwości, ponieważ mogą one doprowadzić do pogorszenia stanu ogólnego, uogólnionej infekcji i trudności w kontynuacji leczenia. Zapalenie błon śluzowych może często mieć charakter grzybiczy.

Zespół ręka-stopa

Kolejnym działaniem niepożądanym w trakcie terapii chemioterapią może być zespół ręka-stopa. Powstaje on na skutek przesączania cytostatyków przez drobne naczynia włosowate do tkanek miękkich, co powoduje ich uszkodzenie. Pojawia się obrzęk i zaczerwienienie dłoni i stóp, ból, uczucie dyskomfortu. To wszystko utrudnia codzienne funkcjonowanie i pogarsza jakość życia w trakcie leczenia. Objawy te mogą się nasilać po kolejnych kursach chemioterapii. Wycofują się najczęściej po około 2-3 tygodniach od zakończenia leczenia.

Obrzęk limfatyczny

Obrzęk limfatyczny może wystąpić zarówno po zabiegu operacyjnym, jak i po radioterapii. Pojawiać się może bezpośrednio po terapii lub kilka lat po. W skrajnych przypadkach może dojść do tzw. słoniowacizny kończyny, zwłaszcza u pacjentek, które otrzymywały leczenie skojarzone chirurgii z radioterapią. Wiąże się to z uszkodzeniem naczyń limfatycznych i trudnością z odpływem chłonki.

Należy unikać wkłuć i infuzji w uszkodzoną kończynę, częstych zmian ciśnienia w otoczeniu np. podróżowania samolotem. Bardzo ważna w walce z obrzękiem limfatycznym jest zarówno rehabilitacja przed-, jak i pooperacyjna. Zalecane jest też wykonywanie ćwiczeń w domu.
W trakcie leczenia onkologicznego i bezpośrednio po nim należy unikać ekspozycji skóry na promienie słoneczne. W wyniku ich działania może dojść do jej uszkodzenia, a nawet rozwinięcia się nowotworów wtórnych.

Dr n. med.

Monika Nowaczyk

Specjalistka onkologii klinicznej i radioterapii onkologicznej